نوشته:دکتر محسن صبا
تاریخ پیدایش خطوط مختلفی که در ایران معمول بوده است می دانیم و شرح حال خوشنویسان را در چند کتابی که درباره دوره حیات و آثار آنان نوشته شده است می خوانیم ,ولی آنچه به آن کمتر توجه

شده و شاید در بعضی مراحل نادیده مانده است ,ابتکارات وابداعاتی است که خوشنویسان خواسته اند درضمن تحریر مرقعات وقطعه ها و مخصوصا سیاه مشق ها از خود نشان دهند.

ابتکارات و ابداعاتی کاملا منتزع از اصل هنر خوشنویسی .از خطوط مختلفی که نوشتن آنها در ایران معمول بوده است اعم از ثلث ,نسخ,ریحان ,رقاع وتوقیع,که آنهارا اقلام سته خطوط اصل اسلامی خوانده اند,ویا تعلیق ونستعلیق وشکسته , که خاص ایرانیان بوده است , نمونه هایی درکمال جمال خوشنویسی به دست هنرمندان ایرانی موجود است وهر یک از خطاطان شهیر ایران کوشیده اند سبک خاصی ایجاد کنند ومکتب جدیدی بسازند.سال ها بعد ازآنکه ابن مقله شیرازی خطوط شش گانه رادردسترس ذوق ایرانیان قرارداد این خطوط راه تکامل وزیبایی را به وسیله خطاطان پیمود وسرانجام در اوائل قرن هشتم,با تلفیق ,پایه واساس خط نستعلیق نهاده شد و کارخوشنویسی در این خط به کلک هنر مندانی چون سلطانعلی مشهدی ,میر علی هروی , میر عماد حسینی وعلیرضایعباسی به درجه اعجاز رسید.ذوق ایرانی به این زیبایی هاو تازه گرایی ها اکتفا نمی کرد.در دنباله خط نستعلیق خط شکسته ابداع شد ودرویش عبد المجید این خط را در زمان خود به پایه کمال رسانید.امادرخطوط مختلف فارسی تنها مسئله زیبایی ومطابق بودن هریک ازخطوط(با قواعدخطوط )و(مدادالخطوط)درکار نبود.آنچه در تاریخ خط درست معلوم نکرده اند آن است که جلی و خفی این خطوط به چند منظور نوشته می شده وچه تاثیری خوشنویسان از نوشتن مطالب خود به این دو طرز انتظار داشته اند وآنچه به آن کمتر نظر شده ترکیب جلی و خفی و از آن بالاتر ترکیب انواع خطوط و یا تکرار کلمات در یک مرقع بوده است.

معماران و مهندسین ساختمانی ایرانی خوب توجه کرده بودند که از خطوط مختلف ی توان برای تزئین ابنیه استفاده کرد و چه بسا مناره ها و گنبد ها و سردرها وشبستان ها که با خطوط مختلف ومطالب مناسب تزئین شده است.این توجه را هنرمندان دیگر نیزکرده بودندواغلب اشیاء را با اشعاری که به خط خوش نوشته شده است زینت کرده اند.تزئین پارچه و قالی وقالیچه ,کشکول و شمشیر وشطرنج و غیره و حتی تخت سلاطین با اشعار وخط خوش بسیار معمول بوده است.ولی آنچه دراین مقال مورد نظر است توجه خاص خوشنویسان به ترکیب خطوط یاتکرار کلمات یا جمع آوری یک دسته کلمات در یک محل وایجاد یک نوع الهام خاص به بیننده می باشد.به نظر می رسد در این مورد نباید تردید به خود راه دادکه خوشنویسان با ترکیب نوع خاصی خطوط یا نگارش چلیپا و سطور راست خواسته اند احساس خاصی در بیننده ایجاد نمایند.

محمود خان ملک الشعراء صبا که یکی ازشعراءو خوشنویسان و نقاشان مشهور دوره ناصری است دریکی ازقصاید خود توجه خودرا به ترکیب خطوط واینکه خوشنویسانجلوه های طبیعت رادرخطوط خویش موردنظر داشته اند ,بیان می دارد و در توصیف زمستان چنین می گوید:
بتوفد در هوا برف از بر باد چو در هم رفته خط های مورب
الف واراست نک عریان وساده صف ناژوکه بدچون سطرمعرب
هنگام غروب آفتاب ,در فصل پائیز ,دسته های کلاغ وطرز پرش دسته جمعی آنها را در آسمان , در هم شدن صفوف آنها وپریدن آنان را در سطوح مختلف ,مشاهده کرده ایم .گویا محمد قرطاس در این صفحه ,که خطوط ریز ودرشت تر را در هم آمیخته,چنین منظره ای ایجاد نموده است.شکل(1)گاهی ترکیب خطوط , طوری سبک و روح افزاست که زیباترین رقص های دسته جمعی را به خاطر می آورد.شکل 2

نوشته درویش عبدالمجید تحرک و جلوه خاصی دارد.اگر ابرهای سیاه و تجمع آنها را در یک طرف آسمان ودر طرف دیگر به نظر آوریم و این قطعه میرزا غلام رضا را در مقابل خود نگاه داریم احساس دیدار آسمان تیره و روشن در ما ایجاد نمی شود؟(شکل3)
بعضی قطعات تصویر پرش پرندگان در آسمان لاجوردی است .ژول رنارد نویسنده فرانسوی در تصنیف ادبی خود (تاریخ های طبیعی )مورچه ها را به یک ردیف عدد (3)ارقام عربی تشبیه می کند.آیا نویسندگان خط غبار در آثار خود چنین نظری داشته اند.(شکل 4)
 
در تحول نقاشی ایران چند تن از نقاشان معاصر (مانند پیل آرام وغیره)خط شکسته و خط نستعلیق را الهام بخش راهی نوین در ترکیب خطوط و نقوش یافته اند .آیا بررسی مرقعات مختلف از خطوط ومختلف راه های نوینی برای نقاشان دیگر باز نمی کند,ونویسندگان تراجم احوال خوشنویسان سزاوارنیست که تاریخ تحول هنر خط فارسی را, با توجه به جلوه های نادیده آن,مورد بررسی قرار می دهند؟

نظري به خط خوش فارسی و نقش آن در فرهنگ و هنر ایرانی

انتشار:سرای خوشنویسان کرج